Niğde Merkez’de yaptığımız çalışmalar sonucunda tespit ettiğimiz üç Hristiyan Hamamı için başlattığımız araştırmalar sonucunda bu yapıların mübadele sırasında Yunanistan’a gönderilen ve Karamanlılar da denilen Ortodoks Hristiyan Türklere(Eyice 1975: 25-48, 1980: 683-696, Eröz 1983, Güngör 1984: 95-101, Baykurt 2007, Cahen 1985, Anzerlioğlu 2009) ait olduğu anlaşılmıştır.
Hamamların ilki Niğde’nin Fertek Köyü Hamamarkası Mevkii’nde yer alan Fertek Hamamı’dır. Doğu tarafı Galip Bey Caddesi, kuzeyi Fatih Sultan Mehmet Caddesi güney ve batı tarafı ise konutlarla kuşatılmış ve yol seviyesinden yaklaşık 2 metre daha düşük ve kuzey-güney doğrultusunda hafif meyilli bir zemine dikdörtgen bir planla yerleştirilmiştir. Yol kotundan dolayı, hamamın zemin seviyesi aşağıda kaldığı için meyilli bir girişi vardır (Fotoğraf: 1).
Fotoğraf-1
Binanın giriş açıklığının yukarısına yerleştirilmiş enine dikdörtgen biçimli mermer bir levhaya on dört satır olarak yazılmış Karamanlıca kitabesine göre 1852 yılında başlanan inşaat 1853 yılında tamamlanmıştır(Özkarcı 2006:1242,Ögerhttp://www.jasstudies.com/Makaleler/1082409234_60%C3%96gerAdem-vd1137-1151.pdf.)(Fotoğraf:2).
Fotoğraf-2
Plânı bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan hamam, edindiğimiz bilgilere göre 1990 başlarına kadar faaliyetini sürdürmüş ve muhtelif tarihlerde yapılmış onarımlarla günümüze ulaşmıştır. Kitabesine göre banisi Turşucuoğlu Stilyanos’dur. Esere yapının güneyindeki soyunmalık bölümünün doğu cephesinde yer alan açıklıktan geçilerek girilir. Hamamda mekânlar, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık olmak üzere güneyden kuzeye doğru sıralanırlar. Kare biçimli soyunmalıktan sonraki ılıklık ve sıcaklık daha sonra su deposu gelir. Sıcaklık bölümünde halvet hücreleri ve kurnalarla düzenlenmiş yıkanma mekânlarıdır.(Fotoğraf-3)
Fotoğraf-3
İkinci eserimiz Yeşilburç Köyü’ndedir ve oldukça meyilli bir arazinin, tesviye edilmesi sonucu elde edilen ve yine hafif meyilli dikdörtgen bir zemine, kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda yerleşmiştir. Bugün Yeşilburç Köyü Hamamı olarak anılmaktadır(Fotoğraf-4).
Fotoğraf-4
Kitabesi bulunmayan eserin banisi ve mimarı hakkında herhangi bir belge ya da bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak köyün daha önceki sakinlerinin mübadele sırasında Niğde’den gönderilen Hristiyan azınlık olduğu bilinmektedir. Yeşilburç’ta söz konusu Hristiyanlardan kalan eski bir kilise camiye dönüştürülmüş olup halen ibadete açıktır. Kilisenin halen mevcut olan ve Karaman Türkçesiyle yazılmış kitabesi, burada yaşayan Hristiyan Türklerin varlığını ortaya koyarken hamamın da onlara ait olduğu ihtimalini akla getirmektedir. Bu köyün tarihine dair Karamanlıca bir vesikada, hamamın yerinin uygun olmadığından ve masrafının fazlalığından şikâyet edilerek inşa tarihinin 1866 olduğu bildirilmektedir(Dinçer http://blog.milliyet.com.tr/yesilburc–deneyi–tarihine-birbakis/Blog/?BlogNo=444832 Son erişim tarihi 29.05.2014). Eser plan özelliklerini büyük ölçüde korumakla birlikte iç mekân kaplamaları ile birlikte dış duvar kaplamaları da sökülerek ciddi tahribata uğratılmıştır. Günümüzde bina metruktur ve kullanılmamaktadır. Hamamın, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık olmak üzere güneydoğudan kuzeybatıya doğru sıralanan mekânlarından, soyunmalık ve ılıklık kısımlarının ayrı girişleri olmakla birlikte soyunmalıktan ılıklığa ve oradan da sıcaklık kısmına geçilir. Sıcaklık kısmı çok tahrip olmakla birlikte burada kurna sistemi ve su boruları net bir biçimde görülmektedir(Fotoğraf-5).
Fotoğraf-5
Üçüncü eserimiz Bu gün Kurdunus (Hamamlı) Hamamı adıyla anılan hamamdır. Yapı Kumluca Köyü ile Hamamlı Köyünü birbirine bağlayan yol üzerinde, Kumluca Köyü’nün çıkışındaki mezarlığın doğusuna kuzey-güney yönünde ve yine hafif meyilli bir arazinin tesviyesi ile elde edilen bir zemine, kuzey-güney doğrultusunda inşa edilmiştir(Fotoğraf-6).
Fotoğraf-6
Kitabesi bulunmayan eserin banisi ve mimarı hakkında herhangi bir belge ya da bilgiye ulaşılamamakla birlikte Karamanlılara ait olan ve 1914 yılında Grek harfli ancak Türkçe olarak yazılan “Nevşehir Salnamesi”nde yer alan “…… Kodonostasion yeniden inşa edilmiş ve bundan dört sene evvel birde hamam yapılmışdır.” (Öger-Özdem 2014:73) ifadesi salnamenin yazıldığı tarihten (1914) dört yıl önce hamamın yapıldığına işaret etmektedir. Buna göre hamam 1910 tarihinde yapılmış olmalıdır. Köyün sakinlerinin Yunanistan ile yapılan nüfus mübadelesi sırasında Niğde’den gönderilen Hristiyanlar olduğu bilinmektedir. Bugün cami olarak kullanılan kilisenin kitabesinin Karaman Türkçesiyle yazılmış olması sebebiyle mübadeleden önce burada yaşayanların Hristiyan Türkler olduğunu değerlendirmekteyiz. Dolayısıyla hamamında onlara ait olduğu kanaatindeyiz. Eser plan özelliklerini kısmen koruyabilmiştir. Soyunmalık kısmı tamamen yıkılarak ortadan kalkmış olan yapı, günümüzde köye ait bazı malzemelerin saklandığı bir depo hüviyetindedir. Hamamın mekânları, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık olmak üzere kuzeyden güneye doğru sıralanmaktadır. Yapı günümüze dikdörtgen planlı bir ılıklık, kare planlı bir sıcaklık ve sıcaklığın batısına yerleştirilerek ılıklığın güneybatı köşesine bitiştirilen dikdörtgen biçimli su deposu ve külhanı ile birlikte ulaşmıştır. Eserin soyunmalık mekânı tamamen, güney batıdaki su deposu ise kısmen yıkılmıştır. Kalan izlere göre soyunmalık kısmı ılıklığın kuzeyindeydi ve muhtemelen bu bölümden ılıklığa ve oradan da sıcaklık kısmına geçilmekteydi. Buradaki hamam da öncekilerde olduğu gibi kurna sistemine sahipti.
Hristiyan Türklerden günümüze kalan Fertek, Yeşilburç ve Kurdunus (Hamamlı) Köylerinde yer alan hamam binalarından sadece Fertek Hamamında kitabe vardır. Bu üç hamamda da plan tipolojisi bakımından Türk hamamlarının en önemli mekânlarını oluşturan sıcaklık yerleşim şeması Fertek Hamamında üç eyvan ve köşe hücreleri şeklinde tertiplenmiştir. Diğer iki hamamda halvet hücresine ait bir emare tespit edilememiştir. Hamamlar fonksiyonları gereği dışa kapalı olup sade cephe duvarları ile soyunmalık cephelerindeki kapı ve üst kotlardaki pencerelerden başka açıklığa sahip değildirler. Kısaca sıraladığımız bu özelliklerin hepsi Fertek, Yeşilburç ve Kurdunus (Hamamlı) hamam mimarisinde karşımıza çıkmaktadır. Büyük boyutlarıyla bulundukları beldelerin önemli mimari eserleri durumundaki bu binalar 18 ve 19. yüzyılın mimari özelliklerini yansıtan eserlerdir, her bakımdan Türk hamamlarının tipik niteliklerine sahip olmaları ile dikkati çekmektedirler. Özellikle Yunan ve Roma hamamlarında ve onların bir nevi devamı sayılabilecek Bizans hamamlarında bir havuz (piscina) (Yegül 2004: 238), su yalağı, yuvarlak küvet benzeri kaplar ya da yukarıdan akan sular ile yıkanılırken (Yegül 2009: 102) İslami anlayışta bunun aksine belirli bir miktardan daha küçük durgun suda beden temizliği yapılamayacağından havuz yerine akan su ve bu suyun altına yapılan kurnalar kullanılmıştır. İşte Fertek, Yeşilburç ve Kurdunus (Hamamlı) Hamamlarında da aynı İslami usulde olduğu gibi kurna ve akarsu ile yıkanma şekli tercih edilerek klasik Türk hamamlarının planlarını yansıtan mekân anlayışının ve yıkanma prensiplerinin benimsenmiş olması dikkat çekicidir. Bu durumun hem kültür tarihimiz hem de mimarlık tarihimiz açısından önemli olduğunu değerlendirmekteyiz.
KAYNAKÇA
ANZERLİOĞLU, Yonca, ( 2009), Karamanlı Ortodoks Türkler, Ankara. ANZERLİOĞLU,( 2009) Yonca, Karamanlı Ortodoks Türkler, Ankara.
ANZERLİOĞLU, Yonca,(2009), “Tarihi Verilerle Karamanlı Ortodoks Türkler” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 51, Ankara, s.171-188.
AĞCA, Ferruh,(2006), “Hıristiyan Karamanlı Türkleri ve Karamanlı Ağzı Üzerine” Türkbilig, 2006/11, Ankara, s. 3-18.
BAYKURT, Cami,(2007), Osmanlı Ülkesinde Hristiyan Türkler, İstanbul.
BİLMEN, Ö. Nasuhi, (1987), Büyük İslam İlmihali, Ankara.
CAHEN, Claude, (1985), Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, İstanbul.
ERÖZ, Mehmet, (1983), Hıristiyanlaşan Türkler, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü,
Ankara.
EYİCE, Semavi, (1960), “İznik’de Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları
Hakkında Bir Deneme”,Tarih Dergisi, XI s. 99-120.
EYİCE, Semavi, (1975), “Anadolu’da Karamanlıca Kitabeler I”, TTK Belleten,
XXXIX/153 s. 25-48.
EYİCE, Semavi, (1980), “Anadolu’da Karamanlıca Kitabeler II”, TTK Belleten,
XCIV/176 s. 683-696.
EYİCE, Semavi, (1997), “Hamam”, İslam Ansiklopedisi(DVY), C:XV, İstanbul, s.402430.
GÜNGÖR, Harun, (1984), “Karamanlıca (Grek Alfabeli Türkçe) Bir Kitabe”, Türk
Dünyası Araştırmaları, İstanbul S. 33, s. 95-101.
ÖZTÜRK, İbrahim, (2005), Niğde’de Mübadele ve Mübadelenin Uygulanışına Dair Bir
Teftiş Raporu 1924-1927, Niğde Tarihi Üzerine, Kitabevi Yayınları, İstanbul, s. 269288.
PAPA GEORGİOS CEMİYETİ, (2014), (Latin Alfabesine aktaran ÖGER Adem –
ÖZDEM Oğuz); 1914 Nevşehir Salnamesi, Nevşehir.
