Rahmetli Mümtaz Turhan’ın “Kültür Değişmeleri”[1] isimli eserini tamamlamasının üzerinden 50 yıl geçti. Öğrencisi rahmetli Erol Güngör, 1975’te düşünce dünyamıza “Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik”[2] isimli eserini kazandırmadan beş yıl kadar önce bu konudaki çok önemli bir eser olan John.U.Nef’in “Sanayileşmenin Kültür Temelleri”[3]ni çevirmişti. M.Turhan kültür değişmesini serbest ve mecburi diye iki sınıfa ayırırken, serbest kültür değişimleri için Lale Devrinden II.Mahmut’a kadarki safhayı; mecburi kültür değişimine örnek olarak da II.Mahmut devrinden Cumhuriyet’e kadar ki dönemi verir[4]. Bu iki abide araştırmacının da –sosyolojik birçok farklı hususun yanı sıra- esas odaklandığı nokta, batılılaşma kavramı ve batı medeniyetiyle ilişkimizin mahiyetiyle ilgiliydi.
Batılılaşma, üzerine en çok yazı kaleme alınan sosyoloji konularından biridir. Bu konudaki yazılar, Türkiye’nin son üçyüzyılının genel anlamda bir batılılaşma tarihi olduğunu belirtirken, Osmanlının yıkılışı ve Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşunun batılı devletlerle doğrudan ilgileri sebebiyle konunun daha çok siyasi-politik yönünü ele alırlar. Bu tür yazılarda, medeniyet ve kültür değişimi sürecini tarif ederken sıklıkla “dayatmacı”, “jakoben”, “tepeden inmeci” gibi tabirlerin kullanıldığı görülür. Bunlar, meselenin nispeten siyasi ve politik yönlerini açıklamak için doğru ve anlamlı tabirler olabilir. Nitekim özellikle son 150 yıllık siyasi hayatımızda, tepeden inmeci veya dayatmacı batılılaşma çabalarını bulmakta çok da zorlanmayız. Ancak medeniyet ve kültür değişimlerini salt politik ve siyasi gelişmelerle açıklamaya çalışmak meselenin evsafını küçültmek olur ki, ne yazık ki bugüne kadar da böyle olmuştur.
Batılılaşma denilen süreçle ilgili genel kanaat bunun tek taraflı bir değişim olduğu yönündedir. Hatta bunu dünyanın kadim iki medeniyeti arasındaki bir sosyolojik ilişki gibi görmek yerine, batı ile bir başka alt kültürün (sub-culture) münasebeti olarak görmek entelektüel camiada adeta genel bir kural haline gelmiştir. Oysaki artık orientalizm -en azından kültür ve sanat araştırmalarının tesiriyle- 19.yüzyılın karanlık günlerinde kalmış, Türk Medeniyetinin, İran, Hint, Çin ve Batı medeniyetleriyle birlikte, dünyanın kadim medeniyetlerinden biri olduğu sosyolojik bir tespit olarak ortaya konmuştur. Dolayısıyla batılılaşma tarifi için öncelikle iki medeniyetinin büyüklüklerinin doğru olarak anlaşılabilmesi gerekir. Bu kültür tarihine ilişkin bir konudur fakat ne yazık ki, politik mülahazalara kurban edilmektedir. Nitekim anlık veya dönemlik politik hedef ve çıkarlar için her biri kütüphaneler dolusu yoruma muhtaç devasa kültür tarihi konularına kolaylıkla izahlar getirilmekte, bunlarda, yeterince derinlikli olmadığı için daha çok meseleye batının hegomanya penceresinden bakan orientalizm söyleminin arasında kaybolmaktadır.
Batılılaşma konusunda bir diğer mesele bu medeniyet ilişkisinin ne zaman başladığı ile ilgilidir. Bu konudaki çalışmaların önemli kısmı, bu ilişkinin başlangıcını Tanzimat Fermanı veya Lale Devrini verir. Mümtaz Turhan bu medeniyet ilişkisini, Türklerin Anadolu’ya girişinden itibaren başlatan nadir araştırmacılardandır. Son araştırmalar batı ile doğunun ilk büyük buluşması diye nitelendirilen ve Büyük İskender’in Asya seferi sonrası ortaya çıkan Baktria devletinde de Türklerin izlerini ortaya koymaya başlasa da, henüz tam olarak netleşememiştir. Ancak şurası açık ki Türkler Anadolu’ya geldiğinde Romalılarla (kadim batı) karşılaştı. 11.yy.dan itibaren Anadolu’yu Türkleştiren, Türkleri de Anadolulaştıran süreç, aslında, Batı ve Türk medeniyetlerinin ilk büyük karşılaşmasıdır. Ancak bunu söylerken her ikisi de karışmamış, arı diğer toplumların tesirinden vareste medeniyetler anlaşılmamalı. Çin bile –ki hâlâ doğduğu coğrafyada varlığını sürdürmektedir- bu karışımı az veya çok yaşamış; değişmiş, dönüşmüştür. Nitekim uzun yıllar Çin’i yöneten Tabgaç Türklerinin tesiri nasıl göz ardı edilebilir? Durum böyle olunca Türklerin Anadolu’ya geldiklerinde karşılaştığı Doğu Roma’nın –yani yüzyıldır söylenilen şekliyle Bizans’ın- da Anadolu’yu ellerinden aldıkları yerel kültürlerle; onların da Hitit, Frig gibi daha önceki kültürle karışarak başka niteliklere sahip olduklarını unutmamak lazım.
Aslında bir yön olarak ele alınırsa, Türk Medeniyetinin, başlangıçtan bu yana istikametinin hep batı olduğu görülür. Ama batılılaşma kavramıyla kuşkusuz M.Turhan’ın Lale devrinden; birçok araştırmacının da Tanzimat’tan itibaren başlattıkları devre ifade edilmek istenmektedir. Güngör, sanayi medeniyetiyle birlikte başlayan değişimi batı ülkeleri açısından ifade etmek için modernleşme, III. Dünya ülkeleri için ise “batılaşma” kavramıyla izah edilmeye çalışıldığını belirtir[5]. Gayet açık ki bu kavram, batı medeniyetinin birçok kurumunu doğrudan almaya çalıştığımız ve askeri, iktisadi, ekonomik açılardan yenik olduğumuz yaklaşık olarak medeniyetimizin son 300 yılını ifade eder. Bu kavramın Türk Medeniyetinin münhasıran bir faslını izah için kullanılmak istendiği açıktır. Ancak, önceki zaman diliminin kültürel vasfını, gelişmelerini göz ardı ederek bir medeniyetin özel bir zaman dilimini tarif etmek medeniyet kavramının mahiyeti gereği mümkün değildir. Çünkü medeniyet ve kültür yaratılamaz, fakat geliştirilir. Değişmek, hiç durmadan gelişmek medeniyetin en önemli vasfıdır. Böyle olunca bir medeniyetin özel bir kısmını, öncesi ve sonrasından kopararak izah etmeye çalışmak hatalı olur. Batılılaşma konusunda anlam kargaşasının, neyi alalım? neyi reddedelim? sorularının altında yatan temel sebeplerden biri budur. Yani Batılılaşma denen devreye kadar ki medeniyet vasfımızı bütünüyle bilememek…
Sosyologlar arasında medeniyet ve kültür kavramları hususunda uzun tartışmalar vardır. E.Güngör, kültürün hayatın manevi nizamını, medeniyetin ise maddi kısmını tarif ettiğini söyler[6]. M.Turhan kültürü, bir cemiyetin diğerlerinden kendisini ayırt eden maddi ve manevi kıymetler bütünü, medeniyeti ise, aynı çatı altındaki tüm mefhumların, bilgilerin ve ilimlerin mecmuu olarak tarif ederken, medeniyetin farklı milletler tarafından müşterek bir hayat tarzıyla oluşturulabilen daha uluslararası, kültürleri ise medeniyetin her millette aldığı özel bir şekil olarak görür ve bu yaklaşımıyla Ziya Gökalp ile aynı fikirleri paylaşır[7]. Cemil Meriç de hemen hemen aynı fikirdedir. “Medeniyetlerin doğrudan ve asla değişmeyen milletleri olamaz. Kültürlerin ve milletlerin birleşimi medeniyeti teşkil eder, tıpkı birbirlerine akan farklı ırmaklar gibi…”.
Türk medeniyetinin batılılaşma denen evresinde, modernleşmeyi doğru anlamak ve yorumlamak konusunda yapılan yanlışlıklar uzun yıllardır tartışılmıştır. Örneğin M.Turhan, son yüzyıldaki çabaların bu gelişmenin insanın dışındaki kısımlarını ihtiva etmesi sebebiyle doğru olmadığını belirtirken batı medeniyetinin ana hususiyetleri olan ilim, bunun hayata uyarlaması olan teknik ve insan haklarını teminat altına alan hukuk ve hürriyet prensiplerinin tam anlamıyla anlaşılması ve uygulanmasıyla esas batılılaşmanın ve modernleşmenin gerçekleşeceğini Japonya gibi örneklerle açıklar[8]. E.Güngör ise batılılaşmayı modernleşme olarak düşünmek gerektiğini ve batı teknolojisi almakla medeniyetimizin tüm vasıflarının batılı medeniyet ölçülerine göre birdenbire değişeceğine dair yanlış bir düşüncenin olduğunu belirtir[9]. Ancak burada batılılaşmanın yanlış anlaşılması konusundan ziyade, bunun oluşum sürecine değinmek istiyoruz. Zira ülkemizde, batılılaşma kavramının hemen ardından “tepeden inmeci, zorlama” gibi yakıştırmalar eklenir. Esas sorgulanması gereken batılılaşma gerçek bir medeniyet dönüşümü mü? Eğer böyleyse medeniyet değişimleri, baskıyla, zorlamayla gerçekleşebilir mi?
Kültür veya medeniyetin en önemli vasfı, birbirini takip eden nesillerin müşterek hazinesi olmalarıdır. Tarihin, anlamamız gereken özel bir hususiyeti olarak, iki kültür birbirine karıştığında, bu karışımdan kültürlerin daha önceki hususiyetlerine benzemeyen yeni bir medeniyet hamulesi meydana gelir. Bu yeni medeniyetin vasıfları, cesameti ölçüsünde birbirine karışan bu iki kültürün özelliklerini taşır. Ancak bu yeni medeniyette hangi kültürün daha baskın olduğu konusu, tarihi süreç içinde anlamını yitirir. Bu yüzden askeri, ekonomik veya toplumsal herhangi bir inkıta, kültür ve medeniyet ölçütlerini birdenbire değiştiremez. Bir kültür/medeniyet değişimi, uzun yıllar sürecek olan toplumsal ve sosyolojik etmenlerin bir araya gelerek doğurduğu sonuçlardır. Medeniyet tarihlerindeki değişimlerin, yüzlerce yıl öteden, kaba tariflerle; daha da önemlisi öncülü vakaların tahlili yapılmadan değerlendirilmesi mümkün değildir. Medeniyetlerin değişimi, daima kendi içyapısı veya mahiyetiyle ilgili bir gelişmenin neticesidir. Komşu medeniyetlerin tesirleri ancak bu içyapıdaki değişimlerle denk düşerse bünyede bir tesir meydana getirebilir. Bu da daha çok medeniyetlerin ilerleme vasfını yitirip durakladığı dönemlerde karşılaştıkları bir gelişmedir. Batılılaşma denen olgu da bir değişim vakası olarak ele alınacaksa bu değişimin sebepleriyle düşünülmelidir. Ancak bu akıl yürütmenin de bir savaş, bir yeniliksever sultan, bir ihtilal gibi anlık veya dönemlik gelişmelerden vareste, daha bütüncül ve elle tutulur gözle görülür somut olgulardan hareketle yapılması gerekir. Peki, geçmişin uzun hikâyesini nasıl okuyabileceğiz? Yazılı belgelerin eksikliğini ve bunların yorumlanmasında da tahrifat gerçekleştirilebilecek olması nedeniyle, bu konudaki en önemli yardımcımız maddi kültür mirasımızdır. Nitekim M.Turhan, Yunan medeniyetini batı için kadim yapan özelliğin, sanat vasfı aracılığıyla bugünün batılısı üzerinde doğurduğu etki olduğunu belirtir[10]. Dolayısıyla medeniyetimizin batılılaşma denen evreden önceki mahiyetini anlamamız için en önemli kaynak sanat ve maddi verilerdir.
[1] M.Turhan, Kültür Değişmeleri, Sosyal Psikoloji Bakımından bir Tetkik, 1000 Temel Eser, Devlet Kitapları, İstanbul 1969.
[2] E.Güngör, Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik, Ötügen Yay., İstanbul 1975.
[3] J.U.Nef (Çev.: E.Güngör), Sanayileşmenin Kültür Temelleri, Devlet Kitapları, İstanbul 1970.
[4] Turhan, a.g.e., s.187-307.
[5] Güngör, a.g.e., s.31.
[6] Güngör, a.g.e., s.17.
[7] Turhan, a.g.e, s.41, 56.
[8] Turhan, Garplılaşmanın Neresindeyiz?, Yağmur Yay., İstanbul 1980, s.47.
[9] Güngör, a.g.e, s.25-26.
[10] Turhan, a.g.e., s.55
